Gemeenteleden hebben ons in de uitzwaaidienst in Neede verschillende vragen meegegeven. Wij hebben geprobeerd om hier zo duidelijk mogelijk antwoord op te krijgen. Meestal is dat ook gelukt. We hebben de vragen op levensthema gesorteerd. Soms hebben we een keuze gemaakt om te antwoorden vanuit het perspectief van de inheemse bevolking of juist dat van de niet-inheemse Braziliaanse bevolking. Vragen die sterk op andere leken hebben we weggelaten. De vragen zijn ook uitgedeeld tijdens de presentatie op vrijdag 28 september.

Vrijheid

Hoe is het onderwijs daar? Zijn er mogelijkheden voor iedereen?

Alle inheemsen kunnen naar de basisschool en de middelbare school. Sommige stammen hebben eigen scholen. Deze worden dan betaald door de staat en ze hebben ook de mogelijkheid om de kinderen de eigen taal en cultuur aan te leren. Kleinere stammen hebben deze mogelijkheid duidelijk niet. Zij draaien mee op een reguliere school, waar ze vaak gediscrimineerd worden als de andere kinderen erachter komen dat ze inheemsen zijn. Vaak is het niet moeilijk om hier achter te komen, omdat de inheemsen nogal naar rook ruiken.

Er zijn publieke en private middelbare scholen in Brazilië. De private zijn kwalitatief beter, maar ook een stuk duurder. Rijke kinderen volgen dus het beste onderwijs. De publieke zijn goedkoop maar niet zo goed. De inheemsen bezoeken de publieke scholen.

Bij de universiteiten is het precies andersom: de publieke universiteiten zijn goedkoop, maar wel beter dan de dure private universiteiten. Iedereen wil dus naar de publieke universiteiten. Daarom is daar een toelatingsexamen voor ingesteld. Dit toelatingsexamen kan je bijna alleen maar halen als je een private middelbare school hebt bezocht, omdat je dan kwalitatief beter onderwijs gevolgd hebt. Rijke kinderen mogen daarom naar de goede gratis universiteit, terwijl arme kinderen naar een dure universiteit moeten. Daarom zijn lang niet alle arme kinderen in staat om te gaan studeren. Dit geldt ook voor de inheemse bevolking, die vaak niet de middelen heeft om een private universiteit te betalen. Bij één van de stammen die wij bezocht hebben waren door de lokale overheid voor alle inheemsen in die regio jaarlijks tien plaatsen op de publieke universiteit beschikbaar gesteld, zodat er toch een aantal inheemsen in staat was de universiteit te bezoeken.

Wat betekent vrijheid voor inheemsen?

Dit is uiteraard erg verschillend, maar wij ervoeren dat de inheemse stammen zich vrij voelen als ze kunnen leven op de manier zoals zij dit willen. Vaak lukt dit niet, omdat ze niet kunnen leven van hun traditionele levenswijze omdat ze bijvoorbeeld niet genoeg grond hebben. Dan voelen ze zich gedwongen door de maatschappij. Als dit niet hoeft voelen ze zich dus vrij.

Als je denkt aan de generatie na jou: Hoe hoop jij dat vrijheid er voor hen uitziet?

Dat zij kunnen leven zoals zij dat willen, zonder daarvoor strijd te hoeven voeren met de niet-inheemse bevolking of met andere inheemse volken over bijvoorbeeld landbezit.

Hoe zit het met godsdienstvrijheid?

De inheemse bevolking heeft over het algemeen godsdienstvrijheid. In sommige stammen speelt de traditionele natuurgodsdienst nog een belangrijke rol. Deze natuurgodsdienst is gewoon toegestaan en alle stamleden zijn dan ook aanhanger van die godsdienst. De anderen zouden waarschijnlijk wel vreemd opkijken als één iemand van die stam Christelijk werd. In andere stammen speelt de godsdienst een veel minder belangrijke rol. In die stammen was wel een aantal Christenen onder de inheemsen. In alle stammen waren missionarissen langsgekomen, en veel inheemsen waren ook al meerdere keren gedoopt door afgevaardigden van verschillende soorten religie. In dat opzicht worden ze dus niet echt vrij gelaten, maar ze gaven aan dat hun christen-zijn vaak beperkt bleef tot dopen, hoewel sommige inheemsen wel regelmatig de kerk in de stad bezochten.

Vrijheid van meningsuiting

Is je mening uiten voor man en vrouw hetzelfde?

Beide mogen hun mening uiten, en in sommige inheemse dorpen was er ook een vrouw als stamhoofd. Ze zijn dus gelijkwaardig. Het is wel duidelijk dat ze niet gelijk zijn, want toen wij er waren regen vrouwen kraaltjes en gingen mannen het bos in om te jagen.

Heeft de inheemse bevolking een stem binnen de plaatselijke overheid? (gemeenteraad)

In één stad waar wij waren was er onlangs de eerste afgevaardigde van de inheemse bevolking binnen de gemeente benoemd. Deze zat niet in de gemeenteraad, maar was een departementshoofd van een gemeenteafdeling. Binnenkort zijn er in deze gemeente burgemeestersverkiezingen, waar ook inheemsen aan mee gaan doen. Er doen aan deze verkiezingen wel meerdere inheemsen mee, wat het gebrek aan eenheid onder de inheemse bevolking benadrukt.

Jong en oud

Uit hoeveel personen bestaat een gezin?

Dit is bij de inheemse stammen niet anders dan bij ons.

Passen grootouders op kleinkinderen?

Ja, ze zorgen allemaal voor elkaar. Wat opviel was ook vooral de zorgtaak voor de iets oudere kinderen. Kinderen van acht zorgden al voor hun jongere broertjes en zusjes, zodat hun ouders producten konden maken of verkopen.

Door wie worden ouderen verzorgd?

Door familieleden. Bij de inheemse stammen hebben ze niet iets als een bejaardentehuis. Voor zover wij hebben kunnen zien wonen ouderen ook niet bij hun kinderen in huis, maar omdat iedereen in hetzelfde kleine dorp woont waren de kinderen goed in staat om vanuit een ander huis voor hun ouders te zorgen. Wat ook opviel was het grote respect dat er voor de ouderen was. Toen we gingen eten kregen eerst de ouders van het stamhoofd hun diner, toen wij als gasten en toen de rest. Steeds was er eerst aandacht voor de ouderen.

Worden ze gesteund door de ouderen?

Ze leren veel van de ouderen. Van de ouderen krijgen ze hun cultuur, taal en gebruiken mee en leren ze al van jongs af aan hoe ze voor de natuur moeten zorgen.

Zijn er clubs of verenigingen voor jongeren?

Bij de inheemsen waren geen verenigingen. Een inheems dorp is eigenlijk één grote vereniging. Wel voetbalden ze soms tegen andere inheemse dorpen, maar iedereen kon daaraan meedoen.

Kennen ze het begrip ”eenzaamheid” onder de ouderen?

Nee, ze leven in een heel klein dorp, waarvan de inwoners een hechte gemeenschap vormen. Er is dus altijd wel aanspraak.

Voelen zij binding met kerken uit andere landen?

Dit zagen we zeer duidelijk in Cidade de Deus, een sloppenwijk. De Anglicaanse kerk waar we te gast waren was het kloppend hart van dat deel van de wijk, met allemaal activiteiten voor wijkbewoners. Wij kwamen er daar achter dat deze kerk ooit gebouwd is met geld van de Nederlandse Protestantse Kerk. De priester waar we te gast waren wist dit precies en was heel blij dat hij ons als leden van de Protestantse Kerk nu kon laten zien wat er met het geld gebeurd was. Hij voelde dus zeker binding met onze kerk.

Wat zijn rituelen rond de geboorte?

Voor de Guarani geldt dat er veel vrouwen bij een bevalling aanwezig zijn, de spiritueel leider rookt dan een pijp. Ze beweerden zelf dat er hierdoor nooit een bevalling misgaat. Na de bevalling zoekt de spiritueel leider een naam voor het pasgeboren kind in de kosmos.

Gezondheid en voeding

Is gezond eten en voldoende bewegen ook een belangrijk item?

In de sloppenwijken leven de mensen erg ongezond. Wij kwamen erachter dat het probleem is dat zij zich niet genoeg groente en fruit kunnen veroorloven, waardoor ze ongezond eten. Dit wordt bevorderd door de reclame. Van een priester in Cidade de Deus hoorden we dat mensen in sloppenwijken denken dat het goed is om coca-cola te drinken omdat ze de reclame daarvoor overal terugzagen.

Wat betreft bewegen: dat is wel een belangrijk item. Wij zagen overal mensen hardlopen, skaten enz. Dit werd door de overheid ook bevorderd door fitnesstoestellen langs het strand, waar mensen ook daadwerkelijk gebruik van maakten. Zeker met de Olympische spelen in het vooruitzicht wordt bewegen daar erg bevorderd. Bovendien waren er overal voetbalveldjes die we de hele dag, zelfs om elf uur 's avonds, nog volop gebruikt zagen worden. Dit is waarschijnlijk minder uit gezondheidsoverwegingen, maar het geeft wel aan dat bewegen een belangrijke plaats heeft in de Braziliaanse maatschappij.

Hoe is het met de eerste levensbehoeften? Is er genoeg eten, drinken enz. voor iedereen?

Reguliere Braziliaanse bevolking: Er is armoede, maar deze is niet zo erg als bijvoorbeeld in Afrika. Armen in de sloppenwijken hebben wel genoeg te eten, alleen wat ze binnenkrijgen is niet zo voedzaam en gezond.

Inheemse bevolking: De inheemse bevolking leefde vroeger van de natuur. Nu proberen ze dat nog steeds, maar dat is heel lastig omdat ze niet genoeg grond hebben. Daarom proberen ze in hun eerste levensbehoeften te voorzien door de verkoop van hun handwerkproducten. Als dat niet lukt, zijn er vanuit de overheid en hulporganisaties hulppakketten beschikbaar met eten en kleding. Hiervoor moeten ze dan wel zelf de weg weten naar deze voorzieningen, het is niet zo dat ze automatisch aangeboden worden als je te weinig inkomen hebt.

Werk en vrije tijd

Hoeveel tijd neemt werk in beslag? Is vrije tijd niet ook werk bij inheemse bevolking? Zij zijn toch altijd bezig te zorgen en te overleven in de natuur?

Vroeger werkten de inheemsen om te overleven. Ze zagen dat niet als werk zoals wij dat zien. Dit verandert wel steeds meer. Ze werken tegenwoordig wel echt om producten te produceren en die te verkopen. Ze werken wel allemaal voor zichzelf, dus ze hebben geen vaste arbeidstijden o.i.d. Ze werken tot ze genoeg geproduceerd en verkocht hebben om van te kunnen leven.

Wordt er in Brazilië ook geluisterd naar muziek waar we in Nederland naar luisteren?

Ja, maar het is eerder andersom. De Braziliaanse hits worden de laatste tijd vaak ook in Nederland populair. Engelse nummers die we hier goed vinden worden daar ook geluisterd.

Zingeving

Geloof is in Nederland vaak een zwaar onderwerp en weinig besproken. Het is steeds meer: ieder voor zich. Hoe voelen de mensen dat daar?

Bij de inheemse volken: geloof maakt als vanzelfsprekend deel uit van hun cultuur. De meesten zijn aanhangers van de natuurgodsdienst.

In Sao Leopoldo (Zuid-Brazilië): Vergelijkbaar met ons, de leden van de Lutherse kerk maakten zich zorgen over dat er minder mensen, vooral minder jongeren, naar de kerk gaan.

In Cidade de Deus (sloppenwijk): heel veel mensen, vooral ook jongeren, gaan wel naar de kerk, vooral naar de Rooms-Katholieke. Geloof speelt een belangrijke rol. Hoewel mensen onderling soms weinig respect hebben en elkaar letterlijk doodslaan, liepen wij er heel veilig omdat wij met een Anglicaanse priester waren die door iedereen zeer gerespecteerd werd.

Heilige en symbolische plekken

Welke gebeurtenissen uit het verleden van jullie volk herdenken jullie nog steeds? Waar herdenken jullie? Een speciale plek in jullie dorp? Thuis?

De inheemsen hadden niet zulke gebeurtenissen die ze herdachten. De Lutherse gemeenschap bij wie we te gast waren in Sao Leopoldo herdacht wel een aantal gebeurtenissen. De belangrijkste was de komst van de Duitse immigranten een paar honderd jaar geleden. Dat feest was vlak nadat wij er waren, dus toen wij er waren hingen overal Duitse vlaggen en was overal ‘Bratwurst’ te koop. Ook het Braziliaanse onafhankelijkheidsfeest werd daar gevierd, net als de herdenking van de (verloren) onafhankelijkheidsoorlog van Rio grande do Sul, de staat waar we waren.

Hebben jullie ook bedevaartsplaatsen waar je naartoe gaat?

Nee, dit hadden de inheemse volken niet. Wij dachten dat dit komt omdat dit minder een rol speelt bij volken die van oorsprong niet op één plek wonen.

Afscheid

We nemen hier dagelijks afscheid van elkaar en zien elkaar vaak snel weer terug, vooral in een klein land als Nederland, met een grote mobiliteit. Hoe gaat dat in Brazilië? Familie of werk op afstand?

In Brazilië is dit wel anders. Eén van de gastgezinnen had een dochter die in een andere staat woont. Als zij ‘even’ op bezoek komt, moet ze 6 uur vliegen. Omdat ze ziek wordt van vliegen, neemt ze de bus. Dan is ze 52 uur bezig. Daarom komt ze ook voor minstens een maand als ze komt. ‘De bus nemen’ is wel heel anders dan in Nederland. Voor streekbussen is het de bedoeling dat je van tevoren reserveert en dan zit je uren in een publieke touringcar die alleen in belangrijke plaatsen stopt.

Moet je de aankondiging van bijvoorbeeld een begrafenis lang van tevoren doen, rekening houdend met mindere mobiliteit?

In Brazilië is het gebruik dat begrafenissen binnen 24 uur na overlijden plaatsvinden. Er wordt dus geen rekening gehouden met mindere mobiliteit.

Relaties en vriendschappen

Zijn er relaties en/of vriendschappen tussen oorspronkelijke bewoners en de nieuwkomers vanuit Europa?

Relaties zijn er wel, maar niet veel. ‘Nieuwkomers’ worden raar aangekeken als ze met een inheemse trouwen. Voor inheemsen is het de bedoeling dat ze met leden van hun eigen volk trouwen. Ze mogen wel met niet-inheemsen of leden van een ander inheems volk trouwen, maar dan kunnen ze meestal niet in hun dorp blijven wonen. De ene stam was hierin progressiever dan de andere.

Wat betreft vriendschappen: vaak zijn deze er niet omdat inheemsen als minderwaardig worden gezien en op school al gediscrimineerd worden. Met ‘blanken’ die de inheemsen als gelijk zien zijn er op de lange termijn wel vriendschappen, bijvoorbeeld met de medewerkers van Comin.

Kun je als homo trouwen in Brazilië?

Dit is (nog) niet mogelijk.

Samenleven

Hoe is de verhouding vrouw/man bij bijvoorbeeld beroepsbevolking, politiek, dominees?

Dat is vergelijkbaar met ons, hoewel politici vooral mannen zijn. De president is wel een vrouw.

Wat doet de hogere overheid met de jarenlange bemoeienis door Comin?

Comin werkt vooral samen met de lagere overheid. Van de federale overheid heeft Comin een enkele keer een subsidie gekregen, bijvoorbeeld om lesmateriaal te ontwikkelen. Er is wel veel verschil tussen de federale overheid en de lagere overheid. De federale overheid beschouwt de inheemse bevolking op papier als volwaardig, maar in de praktijk blijkt anders. Sommige lagere overheden zetten zich wel in voor de inheemse bevolking, maar niet alle doen dit.

Zijn er vanuit de overheid sociale voorzieningen getroffen?

Ja, mensen hebben recht op een pensioen. Ook inheemsen hebben hier recht op. Je krijgt het niet automatisch, je moet er wel zelf achteraan.

In de sloppenwijk Cidade de Deus was er een soort gaarkeuken, waar armen voor 40 cent een gezonde maaltijd konden krijgen. Dit had echter waarschijnlijk ook te maken met een poging van Rio de Janeiro om het imago te verbeteren voor de aanstaande Olympische Spelen.

Hoeveel vakantie hebben ze en hebben ze vakantie?

De kinderen hebben wel reguliere schoolvakanties. De inheemsen werken in hun eigen tempo, maar ze produceren altijd precies genoeg om van in leven te blijven, dus het gebeurt niet vaak dat ze echt niks doen.

Hoe beleven de mensen daar hun/ het geloof en hoe vieren ze dat?

Bij de inheemse bevolking is er een spiritueel leider die zich de hele dag bezig houdt met geloof. Voor de andere mensen is het een vanzelfsprekend onderdeel van hun dagelijks leven door bijvoorbeeld goed met de natuur om te gaan. Veel rondom hun geloof is geheim voor niet-inheemsen.

Welke missstanden zou iemand uit Brazilië hier in Nederland wel eens aan willen pakken?

Ze vroegen aan ons of wij ook inheemse volken hadden in Nederland. Wij antwoordden dat dit niet zo is, maar dat wij ook minderheidsgroepen hebben die soms achtergesteld worden. Bij ons zijn dit juist vaak de nieuwkomers. Dit vonden ze erg interessant.

Hoe is het met de verdeling van de welvaart voor ALLE mensen in Brazilië?

Het was erg opvallend hoeveel economische verschillen er zijn. Alleen al in Rio leeft 20% van de bevolking, ongeveer 2,5 miljoen mensen, in sloppenwijken. Zij hebben wel genoeg te eten maar daar houdt het dan ook mee op. Voor goede gezondheidszorg bijvoorbeeld moeten ze heel lang wachten en ze hebben geen fatsoenlijke woningen. Soms was het contrast schrijnend om te zien, als naast zo'n sloppenwijk appartementen met zwembaden en beveiligers lagen. Deze beveiliging is trouwens niet alleen voor de upper-class, maar eigenlijk heeft iedereen die het zich kan veroorloven dat. Voor elk huis en elke winkel stonden hekken, schrikdraad en camerabewaking, ook waar wij in gastgezinnen zaten. Dankzij het grote verschil tussen arm en rijk is er ook relatief veel misdaad omdat armen toch weinig te verliezen hebben, waardoor deze veiligheidsmaatregelen ook echt noodzakelijk zijn.